Średniowieczny cmentarz w Płocku został odkryty przypadkowo. W 2016 r. w pobliżu dawnej komendy wojewódzkiej Milicji Obywatelskiej przy ul. 1. Maja w Płocku, gdzie znajdował się też areszt śledczy NKWD, poszukiwano szczątków żołnierzy podziemia niepodległościowego z lat 40. i 50. XX w. Ku zaskoczeniu archeologów, odnaleziono tam 11 pochówków, pochodzących sprzed około siedmiu i ośmiu wieków. W kolejnych etapach badań archeologicznych odnaleziono łącznie około 300 grobów oraz liczne artefakty.
Okazało się, że archeolodzy przypadkiem natrafili na wczesnośredniowieczny cmentarz, sięgających okresu rządów Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego, gdy Płock był stolicą państwa polskiego. Prawdopodobnie w miejscu tym od końca XI w. do co najmniej końca XIII w. znajdowała się nekropolia o powierzchni około 10 arów. Mogło na niej zostać pochowanych około 400-500 osób.
Nekropolia powstała prawdopodobnie przy kościele św. Idziego, lokalizowanym wcześniej w nieco innym miejscu – około 300 metrów dalej na północ. Kościół św. Idziego został ufundowany przez księcia Władysława I Hermana, jako wotum dziękczynne za narodziny jego syna, Bolesława III Krzywoustego. Niewykluczone jest, że pozostałości tego kościoła znajdują się pod fundamentami okolicznej zabudowy z przełomu XIX i XX w.
W latach 2019-2020 w okolicach ul. 1. Maja w Płocku prowadzono intensywne badania archeologiczne. Efekty tych prac umieszczono na wystawie „Średniowieczny cmentarz w Płocku”. Można na niej obejrzeć m.in. biżuterię, narzędzia, naczynia, które dzięki konserwatorskim zabiegom odzyskały swój dawny wygląd Są to rzeczy znalezione w grobach, w tym elementy ozdobne szat, dary na drogę pośmiertną oraz obiekty odkryte poza miejscami pochówków, w warstwie użytkowej cmentarzyska.
- Wszystkie te artefakty przeszły konserwację, która dała rewelacyjny efekt. Dzięki temu możemy zobaczyć zabytki w ich średniowiecznej postaci. Są wśród nich ozdobne kabłączki skroniowe, kolie różnokolorowych paciorków, ze szkła i kamieni półszlachetnych, pierścionki, szklane i metalowe oraz przedmioty codziennego użytku, takie jak nożyki, krzesiwa, osełka czy grzebień oraz monety - powiedział dr Tomasz Kordala, zastępca dyrektora Muzeum Mazowieckiego w Płocku, jeden z naukowców, którzy badali odnalezione artefakty.
Na wystawie pokazano też wydobyte podczas wykopalisk naczynia, w których umieszczano pożywienie na drogę pośmiertną, charakterystyczne dla społeczności żyjącej we wczesnym etapie chrystianizacji. Poza tym na średniowiecznym cmentarzu odkryto wiele ołowianych plomb, które wówczas umieszczano na towarach. To dowód, że w pobliżu nekropolii znajdowała się osada targowa. Odnalezione rzeczy wskazują na zamożność mieszkańców.
Wykopaliska na średniowiecznym cmentarzu, prowadzone w latach 2019-2020 pod kierunkiem dr. Tomasza Kordali i mgr. Zbigniewa Miecznikowskiego, będą kontynuowane. Zostały one sfinansowane przez Urząd Miasta Płocka. Wciąż trwają badania antropologiczne szczątków, które odnaleziono w około 300 miejscach pochówku, odkrytych dotąd na średniowiecznym cmentarzu. Na zakończenie całości prac wykopaliskowych planowana jest publikacja naukowa, szczegółowo opisująca przebieg badań i podsumowująca ich wyniki. Dotychczasowe prace zostały udokumentowane filmem, zrealizowanym przez Pawła Schiefera.
